در تاریخ 13 اسفند 87 طی گفت‌وگویی با دکتر خسرو شاهی که با عنوان «جزئیات کشف فسیل‌های کهکشانی توسط دانشمند ایرانی» در روزنامه همشهری منتشر شد، به بررسی وضعیت نجوم در جهان پرداختیم. در ادامه این گفت‌وگوها که به مناسبت سال جهانی نجوم انجام می‌شود وضعیت نجوم و سیاستگذاری آن در ایران بررسی شده است.
- آیا صحت دارد که تلسکوپ‌های 30،40 و حتی 100متری درجهان در حال ساخت است؟
بله، اینها در حال طراحی است. تلسکوپ‌های 30 و 40متری در اروپا در حال طراحی است؛ یعنی بودجه‌اش تصویب شده و در حال انجام است.
یک تلسکوپ متشکل از مجموعه‌ای از آینه‌ها و سیستم‌های نوری است که باید با دقت بسیار بالا با هم در یک مسیر قرار بگیرند و اشکال و خطا نداشته باشند. قطر آینه‌های تلسکوپ بین یک متر تا 40 متر می‌تواند متغیر باشد و قرار دادن این آینه‌ها در مسیر هم بدون خطا، کار بسیار سختی است.
اگر ما بتوانیم نحوه انجام این کار را فرا بگیریم می‌توانیم این دانش را در اختیار بسیاری از شرکت‌ها که در زمینه اپتیک کار می‌کنند قرار بدهیم. در زمینه پردازش داده‌ها نیز نرم‌افزارهای حجیم و با دقت و با الگوریتم بسیار پیچیده مورد نیاز است. حتی اگر تلسکوپ هم نداشته باشیم درصورتی که این نرم افزارها را داشته باشیم در زمینه پردازش داده‌های سایر تلسکوپ‌های دنیا می‌توانیم مشارکت کنیم.
آموزش عمومی و آموزش دانشگاهی نجوم می‌تواند نقش مهمی داشته باشد. دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی ما کمبود شدیدی در زمینه تجهیزات و ابزار نجومی دارند. ما مجبوریم یا آنها را از مسیر علاقه‌شان جدا کنیم و آنها را به مسیر کیهان‌شناسی نظری سوق بدهیم یا باید برای تحصیل به خارج بروند که درآن صورت ممکن است بسیاری از آنها مایل به بازگشت به ایران نباشند، لذا گسترش نجوم می‌تواند برای بخش دانشگاهی ما هم مهم باشد.
- آیا این عکس‌های بسیار رنگی و زیبایی که از کیهان و کهکشان‌ها منتشر می‌شود درواقع به همین صورت است یا نه؟
سؤال بسیار جالبی است. خیر. عکسبرداری در نجوم به‌طور عام تک رنگ است؛ یعنی تنها در برخی موارد جدید عکس رنگی گرفته شده است. اما آنچه تا کنون وجود داشته این است که شما با فیلتر‌های مختلف، عکس‌های تک رنگ می‌گیرید، بعد آنها را با وزن خاصی با هم به گونه‌ای ترکیب می‌کنید که عکس رنگی به وجود می‌آید، بنابراین رنگ بسیاری از عکس‌های رنگی منتشر شده واقعی نیست.
- مثلا عکس‌های رنگی کهکشان‌ها چگونه است؟
آنها نزدیک به واقعیت هستند. اما عکس‌هایی هستند که یک توده غباررنگی را در اطراف یک کهکشان نشان می‌دهد اینها غیرواقعی هستند. این رنگ‌ها برای این است که ما ابعاد توده‌های ایکس را آشکار‌سازی کنیم.
بنابر این شما اگر با یک تلسکوپ به یک کهکشان نگاه کنید این رنگ را نمی‌بینید چون پرتوهای ایکس با چشم دیده نمی‌شوند. پس بحث رنگ در نجوم عمدتا کاذب است. البته یک چیزی وجود دارد اما اینکه چه رنگی است نمی‌توانیم بگوییم. پرتوهای کهکشان‌ها قابل درک برای انسان نیستند و تمام عکس‌های رادیویی در نجوم بی‌رنگ هستند.
- آیا ما در ایران سیاستگذاری علمی در بخش نجوم داریم؟
من به‌عنوان یک منجم حرفه‌ای می‌گویم در ایران چیزی به نام سیاستگذاری نجوم نداریم ولی فعالیت در نجوم داریم. سیاست به این معنی که باید یک چشم‌انداز داشته باشیم که به ما بگوید در آینده چه کار می‌خواهیم بکنیم ؟ چرا باید به نجوم توجه کنیم؟و یک نقشه راه برایش تعیین کنیم؛ یعنی به کجا و طی چه مدت و در چه مقطع زمانی می‌خواهیم برسیم؟ نداریم.
چنین چیزی برای نجوم در ایران وجود ندارد.اولین سیاستگذاری نجوم را بنده به سفارش دکتر منصوری نوشته‌ام که کاملا پیش‌نویس است. در یکی، دو گردهمایی در ایران آن را ارائه داده‌ام اما درخواست رسمی از من نشده که چنین کاری را بکنم، منتهی چون از من خواسته شده بود یک چشم‌انداز در زمینه نجوم برای پژوهشگاه دانش‌های بنیادی تهیه کنم این را کلی‌تر دیدم که یک بخش برای این پژوهشگاه مذکور و یک بخش برای کل ایران باشد.
اینکه چرا این کار از من خواسته شده بود به این دلیل بود که مؤسسه‌ای که من در اروپا برایشان کار می‌کردم مسئول تدوین چشم‌انداز و نقشه راه نجوم در اروپا بود. این فعالیت حدود 2 سال طول کشید. وقتی اروپا تصمیم گرفت طرح SKA را توسعه بدهد در مشارکت با آمریکا قرار گرفت، لذا استنباط من از چشم‌انداز نجوم اروپا به نام استرونت، این است که این برنامه به نوعی تمام دنیا را درگیر می‌کند.
نقشه راه نجوم اروپا حدود 230صفحه است، چشم‌انداز نجوم اروپا نیز حدود 200 صفحه است. این اسناد توسط منجمین و متخصصین نجوم در سراسر اروپا تهیه شده و مشخص‌کننده آینده این علم برای 10 سال پیش رو است. اجزای این اسناد شامل امکانات موجود، بودجه‌ها و طرح‌های توسعه است و اروپا می‌داند که تا 10 سال آینده در نجوم کجا خواهد بود.
- آیا مشخص است که در 10 سال آینده به چه سؤالاتی پاسخ خواهند داد و چه موفقیت‌هایی کسب خواهند کرد؟
بله (از روی نقشه راه و سند چشم‌انداز در رایانه جست‌وجو می‌کند و می‌گوید) مثلا تلسکوپ فضایی جیمز وب در آن سال خواهد توانست اولین اختروش‌ها و کهکشان‌های عالم را آشکار کند یا مثلا کهکشان‌های کوچک‌تر یا کوتوله‌ها را همین تلسکوپ‌های 30 و 40 متری خواهند توانست رصد کنند.
- طراحی تلسکوپ‌های 30 و 40 متری چند سال طول خواهد کشید؟
این طرح‌ها دارای جدول پیشرفت هستند. از جمله تلسکوپ بسیار بزرگ اروپایی ELT در مرحله دیزاین تا 2011 طول خواهد کشید، ساختش تا 2016 و از اولین نسل آن در فاصله سال‌های 2017 تا 2020 بهره برداری خواهد شد.
- درباره جزئیات TLE توضیح می‌دهید؟
این تلسکوپ دارای قطر آیینه‌ای برابر 42 متر خواهد بود و قرار است در شیلی نصب شود؛ البته یک احتمال دیگر هم در طرح پیش‌بینی شده و آن جزایر قناری است.
- به‌نظر شما اینترنت و سرعت و کیفیت آن چه تاثیری می‌تواند در رشد دانش و به‌خصوص نجوم در ایران داشته باشد؟
نقش غیرقابل انکاری دارد. در نجوم حجم تصاویر بسیار بالاست. عکس‌هایی که در سایت‌ها قرار داده می‌شوند بسیار فشرده و کم حجم هستند، در حالی که مثلا عکس‌هایی که تلسکوپ هابل تولید می‌کند حداقل دارای 50 مگا بایت است و در هر رصد ده‌ها و صدها نمونه از این عکس‌ها تولید می‌شود. بنابراین اگر بخواهیم از تمام آرشیوها هم استفاده کرده و مقایسه انجام بدهیم و پیشنهاد رصد بدهیم مجبوریم چندین گیگا بایت داده دانلود یا اینکه آپلود کنیم و به دیگران بدهیم، لذا حجم انتقال اطلاعات در نجوم بسیار بالاست. بدون اینترنت سرعت بالا، نجوم در ایران رشد نخواهد کرد و چون در ایران در مقایسه با اروپا و آمریکا، سرعت و کیفیت اینترنت بسیار پایین است و از سوی دیگر وضعیت آن هم ناپایدار است، این مخل اعصاب کیهان‌شناسان و پژوهشگران است؛ یعنی به محض اینکه می‌خواهید کار کنید دچار مشکل می‌شوید.
من آماری از سرعت اینترنت در جایی که در اروپا کار می‌کردم گرفتم و با سرعت اینترنت در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی در ایران مقایسه کردم؛ یعنی با جایی که خودش به اینترنت مستقل متصل بوده و از پیشگامان اینترنت در ایران است مقایسه کردم، در دانشگاه بیرمنگام سرعت اینترنت 160 برابر سرعت اینترنت در اتاق من در IPM یا همان پژوهشگاه دانش‌های بنیادی بود. با این وضعیت بعد از مدت کوتاهی کار، آدم اعصابش خراب می‌شود و آن را رها می‌کند.
- درباره نوای جهان هستی یا موسیقی جهان هستی چه اطلاعاتی می‌توانید به ما بدهید؟
یکسری آزمایش‌های فراکهکشانی نشان می‌دهد که جهان بعد از مه بانگ جهان وارد مرحله تورمی و منبسط شده و یکسری پرتوها را از خود پراکنده کرده است. یک تلسکوپ که روی یک بالن در 37 کیلومتری زمین نصب شده طی 11 روز تابش کیهانی توانسته این پرتوها را رصد کند که به آن این عنوان را داده‌اند.
